Błonica, znana także pod łacińską nazwą diphtheria, to ostra, zakaźna choroba bakteryjna wywoływana przez gram-dodatnie maczugowce błonicy (Corynebacterium diphtheriae). Chociaż często postrzegana jako choroba historyczna, na początku XX wieku stanowiła jedną z głównych przyczyn umieralności dzieci, a współcześnie, mimo wdrożenia skutecznych programów szczepień, pozostaje ważnym problemem zdrowotnym w wielu rejonach świata, zwłaszcza tam, gdzie profilaktyka szczepienna nie jest optymalnie realizowana. Istotnym czynnikiem wirulencji bakterii jest toksyna błonicza, której syntezę koduje bakteriofag lizogenny zakażający C. diphtheriae. Toksyna ta jest odpowiedzialna za rozwój ciężkich objawów klinicznych choroby i poważnych powikłań narządowych.
Obecnie wyróżnia się kilka biotypów C. diphtheriae: gravis, mitis, intermedius oraz belfanti, różniących się nieznacznie przebiegiem klinicznym oraz zjadliwością. Do transmisji patogenu dochodzi najczęściej drogą kropelkową lub przez kontakt bezpośredni, rzadziej zaś przez przedmioty skażone wydzieliną chorego. Okres wylęgania błonicy wynosi przeciętnie od 2 do 5 dni, choć może sięgać nawet do 10 dni.
Obraz kliniczny i przebieg choroby
Najbardziej charakterystyczną postacią błonicy jest postać gardłowa, która manifestuje się początkowo jako ostre zapalenie gardła z bólem, gorączką umiarkowanego stopnia (zwykle do 38,5°C) oraz powiększeniem regionalnych węzłów chłonnych, które mogą być znacznie bolesne. Kluczowym elementem diagnostycznym tej postaci choroby jest obecność charakterystycznych szarawych lub białawych błon rzekomych, tworzących się na powierzchni migdałków, łuków podniebiennych, tylnej ściany gardła oraz czasami na języczku. Błony te, składające się z martwiczych komórek, włóknika oraz leukocytów, silnie przylegają do błony śluzowej, a próby ich usunięcia powodują krwawienie, co jest istotną cechą diagnostyczną różnicującą błonicę od innych angin bakteryjnych czy wirusowych.
Rzadsze, lecz potencjalnie groźniejsze są postacie błonicy pozagardłowej – krtaniowa, nosowa, skórna oraz rzadko spotykana postać spojówkowa czy genitalna. Błonica krtaniowa, zwana także krupem błoniczym, może prowadzić do groźnej niedrożności dróg oddechowych. Jej kliniczny obraz jest dramatyczny i obejmuje narastającą duszność wdechową, chrypkę, szczekający kaszel oraz sinicę, wymagając często interwencji chirurgicznej lub intubacji.
Powikłania błonicy i mechanizm ich powstawania
Powikłania błonicy wynikają przede wszystkim z działania toksyny błoniczej, która posiada silne właściwości cytotoksyczne, hamując biosyntezę białek w komórkach gospodarza poprzez inaktywację czynnika elongacyjnego EF-2. Długotrwałe działanie toksyny może prowadzić do uszkodzenia wielu narządów, zwłaszcza mięśnia sercowego, układu nerwowego oraz nerek. Zapalenie mięśnia sercowego (myocarditis) występujące u około 10–25% chorych stanowi najczęstszą przyczynę zgonów w przebiegu błonicy. Objawy kardiologiczne mogą pojawić się zarówno we wczesnym okresie choroby, jak i kilka tygodni po zakażeniu, obejmując tachykardię, zaburzenia rytmu, przewodzenia, a w ciężkich przypadkach rozwój niewydolności serca.
Uszkodzenie nerwów obwodowych, czyli neuropatia błonicza, zwykle pojawia się od 2 do 6 tygodni od początku choroby i może obejmować porażenia nerwów czaszkowych, objawiające się zaburzeniami połykania, mowy, podwójnym widzeniem lub opadaniem powiek. Rzadziej dochodzi do neuropatii obwodowej kończyn dolnych, prowadzącej do zaburzeń chodu lub niedowładów kończyn.
Diagnostyka laboratoryjna i rozpoznanie błonicy
Rozpoznanie błonicy opiera się na obrazie klinicznym oraz izolacji patogenu z materiału klinicznego (najczęściej wymazu z gardła lub nosa) na specjalistycznych podłożach bakteriologicznych (np. podłoże Loefflera lub agar tellurowy Tinsdale’a). Istotne znaczenie diagnostyczne ma także wykrycie obecności toksyny błoniczej za pomocą testu Eleka lub metod biologii molekularnej (PCR). Diagnostyka różnicowa obejmuje anginę paciorkowcową, mononukleozę zakaźną, ostre wirusowe zapalenie gardła oraz zakażenia grzybicze jamy ustnej.
Leczenie błonicy i profilaktyka zakażeń
Podstawą leczenia błonicy jest jak najszybsze podanie antytoksyny błoniczej, która neutralizuje krążącą we krwi toksynę, zapobiegając dalszym uszkodzeniom narządowym. Antybiotykoterapia jest również konieczna w celu eliminacji bakterii, przy czym lekami z wyboru są penicylina benzylowa lub erytromycyna. W przypadku wystąpienia ciężkich powikłań konieczna jest intensywna terapia objawowa, w tym leczenie niewydolności krążenia czy intubacja dróg oddechowych w przypadku błonicy krtaniowej.
Najważniejszym narzędziem walki z błonicą pozostają jednak skuteczne szczepienia ochronne, realizowane od kilkudziesięciu lat w ramach szczepionek skojarzonych (DTP, DT, dTap). Mimo dostępności szczepień, błonica wciąż sporadycznie pojawia się w Europie Wschodniej oraz krajach rozwijających się, co wskazuje na konieczność utrzymania wysokiego poziomu wyszczepialności populacji oraz czujności epidemiologicznej.
