Epstein-Barr i stwardnienie rozsiane: odkryto szlak migracji komórek odpornościowych

Wielu ludzi jest zakażonych wirusem Epsteina-Barr (EBV), ale większość z nich nie zdaje sobie z tego sprawy. Czasami jednak EBV może prowadzić do rozwoju nowotworów, a także wydaje się odgrywać istotną rolę w stwardnieniu rozsianym i innych chorobach autoimmunologicznych. Naukowcy z Niemieckiego Centrum Badań nad Rakiem (DKFZ) oraz Centrum Nefrologii Uniwersyteckiej Kliniki w Heidelbergu odkryli, że EBV zwiększa zdolność migracji zakażonych komórek układu odpornościowego. W ten sposób patogen sprzyja własnemu rozprzestrzenianiu się w organizmie – co może stanowić punkt wyjścia do opracowania terapii.

EBV, zaliczany do wirusów z grupy herpes, był pierwszym wirusem, dla którego wykazano działanie rakotwórcze u ludzi. Miało to miejsce w latach 60., jednak do dziś nie wyjaśniono dokładnie, w jaki sposób wywołuje on nowotwory. Kluczowe mogą być interakcje między EBV a układem odpornościowym gospodarza, ponieważ tylko niewielki odsetek zakażonych rozwija nowotwory, takie jak agresywny chłoniak Burkitta czy rak żołądka.

EBV wydaje się również komunikować z komórkami układu odpornościowego przy rozwoju chorób autoimmunologicznych, czego skutkiem jest atak limfocytów na struktury własnego ciała. W stwardnieniu rozsianym celem tego ataku są osłonki mielinowe neuronów.

W Niemczech ponad 95% dorosłych powyżej 50. roku życia jest zakażonych EBV. Zakażenia pierwotne w dzieciństwie zwykle przebiegają bezobjawowo, natomiast infekcje u dorosłych w jednej trzeciej przypadków prowadzą do mononukleozy zakaźnej (choroby Pfeiffera) – samoistnie ustępującego zapalenia węzłów chłonnych i gardła. Następnie wirus zwykle pozostaje nieaktywny w organizmie przez całe życie. U niektórych jednak osób EBV przyczynia się do rozwoju nowotworów lub chorób autoimmunologicznych.

Wirusy zwykle wykazują tropizm wobec określonych typów komórek. EBV specjalizuje się w zakażaniu limfocytów B. Zarówno w przypadku chłoniaków EBV-zależnych, jak i stwardnienia rozsianego, limfocyty B odgrywają centralną rolę: w pierwszym przypadku ulegają niekontrolowanemu namnażaniu, w drugim – są współodpowiedzialne za niszczenie osłonek mielinowych.

Wirus mobilizuje komórki

Zjawiskiem tym zainteresował się badacz z DKFZ, Henri-Jacques Delecluse, który od lat bada EBV. Ostatnio dokonał kolejnego istotnego odkrycia, które może stanowić podstawę innowacyjnych terapii. – We współpracy z Centrum Nefrologii Uniwersyteckiej Kliniki w Heidelbergu wykazaliśmy, że zakażone EBV limfocyty B wykazują cechy tzw. komórek „homingowych” – wyjaśnia badacz z DKFZ.

„Homing” to proces przemieszczania się komórek odpornościowych z naczyń limfatycznych do konkretnych tkanek, gdzie stykają się z antygenami patogenów. Następnie powracają do narządów limfatycznych. Komórki typu „homing” mają zdolność przekraczania bariery śródbłonka naczyń krwionośnych i limfatycznych. Zazwyczaj proces ten jest ściśle kontrolowany i regulowany przez cytokiny – substancje chemiczne przekazujące sygnały między komórkami.

Punkt wyjścia dla nowych terapii

Zakażone EBV limfocyty B stanowią trwały rezerwuar wirusa w organizmie. Dzięki temu, że wirus indukuje ukierunkowaną migrację tych komórek, rozprzestrzeniają się one po całym ciele – niosąc ze sobą patogen. Zespół badaczy z Heidelbergu zidentyfikował dwa białka wirusowe, które uruchamiają mechanizm „homingu”: EBNA2 i LMP1. – Białka te zwiększają aktywność prozapalnych cytokin, takich jak CCL4, które mają udokumentowane znaczenie w stwardnieniu rozsianym – mówi Delecluse. – W efekcie zakażone komórki dzielą się i przemieszczają. Manipulowane przez EBV limfocyty B pokonują barierę śródbłonka i wnikają m.in. do mózgu. Ten proces również kontrolowany jest przez cytokiny istotne dla rozwoju SM, jak pokazaliśmy. Zidentyfikowaliśmy m.in. udział receptora CCR1, który odgrywa istotną rolę w tej chorobie.

Odkrycie badaczy z DKFZ otwiera nowe możliwości terapeutyczne. – Rozszyfrowanie kaskady sygnałowej, która wprowadza zakażone EBV komórki w stan „homingu”, pozwala potencjalnie na precyzyjne zablokowanie ich migracji – tłumaczy pierwsza autorka badania, Susanne Delecluse. W modelach zwierzęcych zespół badaczy już zdołał zablokować migrację tych komórek dzięki zastosowaniu specyficznych inhibitorów. – Dzięki temu udało się zmniejszyć przeżywalność zakażonych EBV limfocytów B i zapobiec ich rozprzestrzenianiu się, także do mózgu – dodaje Delecluse z Centrum Nefrologii UKHD.

Jeśli udałoby się przenieść te wyniki na model ludzki – co jak dotąd nie zostało potwierdzone – można by wykorzystać ten mechanizm do zapobiegania autoagresywnemu uszkadzaniu osłonek mielinowych w stwardnieniu rozsianym.

Publikacja:
S. Delecluse i in. Epstein-Barr virus induces aberrant B cell migration and diapedesis via FAK-dependent chemotaxis pathways. Nature Communications 2025, DOI: 10.1038/s41467-025-59813-z

Źródło: Deutsches Krebsforschungszentrum